Một loạt các cuộc họp do ASEAN tổ chức tại Lào vào tháng trước đã nêu bật những thay đổi trong động lực ngoại giao của khối khu vực và bối cảnh địa chính trị đang diễn biến ở Đông Nam Á.
Diễn đàn kéo dài ba ngày, kết thúc vào ngày 27 tháng 7, bao gồm cuộc họp của các bộ trưởng ngoại giao ASEAN và cuộc họp của các nhà ngoại giao hàng đầu từ các quốc gia và khu vực lớn, bao gồm Nhật Bản, Hoa Kỳ, Trung Quốc, Ấn Độ và Liên minh châu Âu. Khối khu vực này dường như háo hức thể hiện ảnh hưởng ngoại giao của mình trong việc thúc đẩy hòa bình và ổn định toàn cầu thông qua đối thoại.
Tuy nhiên, ba thành viên sáng lập chính của ASEAN - Indonesia, Thái Lan và Malaysia - đang theo đuổi các chiến lược khác nhau để mở rộng quan hệ đối tác quốc tế của họ.
Ngay sau cuộc gặp với Bộ trưởng Ngoại giao Nga Sergey Lavrov vào ngày 28 tháng 7, Thủ tướng Malaysia Anwar Ibrahim đã công bố đơn xin gia nhập BRICS của Malaysia. Lavrov đã đến thăm Malaysia trong hai ngày sau các cuộc họp của bộ trưởng ngoại giao ASEAN tại Lào.
Vào tháng 2, Indonesia đã nộp đơn xin gia nhập Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế, tổ chức này đã bắt đầu xem xét đơn xin gia nhập của Indonesia vào tháng 5. Thái Lan đã nộp đơn xin gia nhập OECD vào tháng 4 và cũng tìm kiếm tư cách thành viên BRICS vào tháng 6.
Được thành lập vào năm 1961, OECD bao gồm 38 quốc gia, chủ yếu từ châu Âu và châu Mỹ, với các thành viên châu Á duy nhất là Nhật Bản và Hàn Quốc. BRICS được thành lập vào năm 2006 bởi Brazil, Nga, Ấn Độ và Trung Quốc, với Nam Phi tham gia vào năm 2011 và bốn quốc gia, bao gồm Các Tiểu vương quốc Ả Rập Thống nhất và Iran, được thêm vào vào tháng 1, tạo thành một nhóm gồm chín quốc gia.
OECD được biết đến như là "câu lạc bộ các nước phát triển", trong khi BRICS tự định vị mình là "tiếng nói" của Nam Bán cầu. Hai nhóm này có những đặc điểm hoàn toàn khác nhau. Các động thái của ba nước ASEAN nhằm mở rộng quan hệ đối tác quốc tế của họ có vẻ hơi không phù hợp với vị thế kinh tế của họ.
Theo Quỹ Tiền tệ Quốc tế, tổng sản phẩm quốc nội bình quân đầu người ước tính là 12.570 đô la cho Malaysia, 7.337 đô la cho Thái Lan và 4.942 đô la cho Indonesia. Theo quan điểm này, Malaysia có vẻ gần nhất với các tiêu chuẩn của OECD, trong khi vị thế của Indonesia có vẻ phù hợp hơn với BRICS.
Vậy tại sao Jakarta lại quyết định tìm kiếm tư cách thành viên của OECD chứ không phải BRICS?
Yose Rizal Damuri, giám đốc điều hành Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược và Quốc tế (CSIS) tại Indonesia cho biết: "Vào thời điểm này, Indonesia coi BRICS là tổ chức có động cơ chính trị quá mức và bị chi phối quá nhiều bởi lợi ích địa chính trị của một số thành viên".
"Tôi nghĩ có hai lý do đằng sau việc Indonesia cân nhắc tham gia. Thứ nhất, Indonesia muốn nâng cao uy tín của mình, điều này có thể hữu ích để cải thiện vị thế của mình như một điểm đến đầu tư và là một phần của chuỗi cung ứng toàn cầu. Thứ hai, chính quyền hiện tại coi cải cách kinh tế là ưu tiên hàng đầu", Damuri nói tiếp.
"Tổng thống Jokowi và nhóm của ông muốn cải cách được tiếp tục và trở thành di sản của chính quyền mới. Việc gia nhập OECD sẽ mang lại cam kết của Indonesia trong việc tiếp tục tiến trình này."
Trong khi đó, việc Malaysia lựa chọn theo đuổi BRICS thay vì OECD xuất phát từ "nhu cầu chiến lược nhằm đa dạng hóa các quan hệ đối tác kinh tế và giảm sự phụ thuộc quá mức vào đồng đô la Mỹ", Abdul Razak Ahmad, giám đốc sáng lập của Bait Al Amanah, một tổ chức tư vấn chính sách, cho biết.
"BRICS, bắt đầu là một liên minh kinh tế, đã dần phát triển thành một nền tảng địa chiến lược quan trọng. Sự chuyển đổi này hấp dẫn Malaysia vì nó nhằm mục đích điều hướng những phức tạp địa chính trị hiện tại và tránh những rủi ro mắc kẹt liên quan đến sự cạnh tranh của các cường quốc", ông nói.
Thái Lan đang tìm kiếm tư cách thành viên ở cả OECD và BRICS vì OECD đại diện cho thị trường hiện tại lớn nhất, trong khi BRICS cung cấp quyền tiếp cận thị trường tương lai có tiềm năng lớn, theo một quan chức chính phủ cấp cao của Thái Lan. Vì diễn đàn Hợp tác Kinh tế Châu Á - Thái Bình Dương (APEC), nơi Bangkok tham gia, bao gồm các thành viên từ cả OECD và BRICS, nên việc theo đuổi tư cách thành viên ở cả hai khối là một bước đi hợp lý, vị quan chức này nói thêm.
Trong khi ba nước luôn ủng hộ "ngoại giao trung lập", thì những lựa chọn riêng của họ - được hình thành bởi lợi ích kinh tế và tính toán chính trị - lại cho thấy "ADN ngoại giao" độc đáo bắt nguồn từ lịch sử.
Indonesia đã đạt được sự công nhận quốc tế là một nước đi đầu trong số các quốc gia không liên kết khi nước này tổ chức Hội nghị Á-Phi năm 1955 (Hội nghị Bandung). Nước này cũng là thành viên ASEAN duy nhất tại hội nghị thượng đỉnh Nhóm 20, được khởi xướng vào năm 2008. Khi chủ trì hội nghị thượng đỉnh G20 năm 2022, Indonesia đã đạt được kỳ tích ngoại giao là đưa ra tuyên bố chung bất chấp những thách thức do cuộc xâm lược Ukraine của Nga gây ra.
Một sự mở rộng tự nhiên của vị thế quốc tế được nâng cao này là việc Indonesia theo đuổi tư cách thành viên OECD. "Indonesia có vẻ háo hức gia nhập câu lạc bộ các nước phát triển để tham gia vào quá trình lập quy tắc", một quan chức cấp cao tại Bộ ngoại giao Nhật Bản cho biết.
Thái Lan, được biết đến với "ngoại giao cân bằng", là quốc gia Đông Nam Á duy nhất giữ được độc lập trong khi các quốc gia lân cận bị các cường quốc đế quốc phương Tây xâm chiếm -- Việt Nam, Campuchia và Lào do Pháp chiếm đóng, và Miến Điện (nay là Myanmar) do Anh chiếm đóng. Nước này bảo vệ chủ quyền của mình bằng cách đóng vai trò là vùng đệm giữa hai cường quốc phương Tây.
Trong khi là một trong năm đồng minh của Hoa Kỳ ở khu vực Thái Bình Dương, cùng với Nhật Bản, Hàn Quốc, Úc và Philippines, Thái Lan vẫn duy trì mối quan hệ chặt chẽ với Trung Quốc và Nga. Chiến lược kết hợp các yếu tố từ cả OECD và BRICS có thể được coi là ngoại giao cơ hội hoặc khôn ngoan.
Đối với Malaysia, việc giảm sự phụ thuộc vào đồng đô la Mỹ là động lực chính để gia nhập BRICS, một bài học rút ra từ cuộc khủng hoảng tiền tệ Đông Á cách đây một phần tư thế kỷ.
Khi nhiều nước Đông Á phải đối mặt với tình trạng thiếu hụt ngoại tệ, IMF yêu cầu các biện pháp thắt lưng buộc bụng và tăng lãi suất làm điều kiện để được hỗ trợ. Tuy nhiên, Malaysia đã từ chối các điều kiện này, thay vào đó chọn thực hiện kiểm soát vốn và cắt giảm lãi suất. Cách tiếp cận này dẫn đến sự phục hồi hình chữ V khiến thế giới ngạc nhiên, trong khi Thái Lan và Indonesia phải chịu suy thoái nghiêm trọng.
Kinh nghiệm này khiến Malaysia mất lòng tin sâu sắc vào Đồng thuận Washington, một bộ các chính sách kinh tế do Hoa Kỳ, IMF và Ngân hàng Thế giới đưa ra cho các nước đang phát triển đang phải đối mặt với khó khăn kinh tế.
Tiền tệ châu Á vẫn dễ bị tổn thương trước lãi suất cao hơn của Hoa Kỳ, và việc Anwar đột ngột đề cập đến Quỹ Tiền tệ châu Á vào năm ngoái, tương tự như IMF, nhấn mạnh mong muốn giảm sự phụ thuộc của đất nước vào đồng đô la. Điều này có thể giải thích cho sự quan tâm của Malaysia trong việc gia nhập BRICS, nơi tìm cách thúc đẩy thanh toán bằng các loại tiền tệ thành viên.
Nhưng tại sao lại vội vã như vậy? Câu trả lời có thể nằm ở các cuộc họp gần đây của các bộ trưởng ngoại giao tại Lào, nơi đã bộc lộ những hạn chế của ngoại giao ASEAN.
Trong bài xã luận có tựa đề "Mối quan ngại về việc sao chép-dán của ASEAN", tờ báo Jakarta Post của Indonesia đã chỉ trích cách các cuộc họp của ASEAN chỉ đưa ra "sự lặp lại đơn thuần những tuyên bố mà nhóm đã đưa ra năm này qua năm khác". Bài báo cho biết khối này đã hành động an toàn và tránh xung đột công khai giữa các thành viên khi đối mặt với các vấn đề nhạy cảm như Biển Đông.
ASEAN đã cố gắng tăng cường sự hiện diện chung của mình trong cộng đồng quốc tế thông qua tiếng nói thống nhất, nhưng tình trạng bất lực của khối này ngày càng trở nên rõ ràng.
"Trật tự khu vực đã bị vướng vào sự cạnh tranh giữa Hoa Kỳ và Trung Quốc", Kei Koga, phó giáo sư tại Đại học Công nghệ Nanyang ở Singapore, cho biết. "Điều này đã tạo ra cảm giác cấp bách để Indonesia, Thái Lan và Malaysia thích nghi với môi trường chiến lược đang thay đổi.
"Mặc dù các nước này không từ bỏ ASEAN, nhưng họ thấy rõ giới hạn ảnh hưởng bên ngoài của ASEAN."
Trong trường hợp BRICS, Thái Lan và Malaysia có thể gặp ít trở ngại khi gia nhập. Với các thành viên chủ chốt như Trung Quốc và Nga nắm giữ quyền quyết định quan trọng và các điều khoản và thủ tục thành viên không rõ ràng, đơn xin gia nhập của họ có thể được chấp thuận sớm nhất là tại hội nghị thượng đỉnh ở Nga vào cuối tháng 10.
Ngược lại, Indonesia và Thái Lan có thể sẽ phải đối mặt với những rào cản lớn trong nỗ lực trở thành thành viên OECD. Để gia nhập nhóm, cả hai quốc gia đều phải trải qua các đợt đánh giá nghiêm ngặt về nhiều tiêu chí, bao gồm thương mại tự do, đầu tư, chống tham nhũng, bảo vệ môi trường và các sáng kiến về biến đổi khí hậu. Việc chấp thuận đòi hỏi sự chấp thuận nhất trí của tất cả các thành viên hiện tại, một quá trình có thể mất nhiều năm.
Vào ngày 8 tháng 8, ASEAN đã kỷ niệm 57 năm thành lập. Từ bản sắc ban đầu là một liên minh chống cộng sản, ASEAN đã chuyển trọng tâm sang xây dựng một cộng đồng kinh tế sau Chiến tranh Lạnh, dần dần mở rộng thành viên và tăng cường hợp tác nội bộ.
Từng được ca ngợi là "nhóm khu vực thành công nhất thế giới", ASEAN hiện đang phải đối mặt với những lực ly tâm đáng kể trong bối cảnh trật tự toàn cầu đang thay đổi sâu rộng hơn và tính đa cực ngày càng gia tăng.
2/ Sẵn sàng cho nhiều hơn nữa?
