Đằng sau những con số Net Zero: Giải mã kế toán carbon sáng tạo

Đề án phát triển 1 triệu héc-ta lúa chất lượng cao và phát thải thấp được Chính phủ phê duyệt vào tháng 11/2023, đánh dấu bước ngoặt lớn trong chiến lược giảm phát thải khí nhà kính của Việt Nam. Tuy nhiên, phía sau cam kết đầy tham vọng này là một bài toán tài chính phức tạp, nơi sự thành công của dự án phụ thuộc không chỉ vào kỹ thuật canh tác tiên tiến mà còn vào khả năng tạo dựng mô hình kinh doanh bền vững dựa trên thị trường carbon toàn cầu.

Cam kết lớn, nền tảng tài chính chưa vững

Quyết định 1490/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ ban hành ngày 27/11/2023 phê duyệt Đề án phát triển bền vững 1 triệu héc-ta chuyên canh lúa chất lượng cao và phát thải thấp gắn với tăng trưởng xanh vùng Đồng bằng sông Cửu Long đến năm 2030. Đề án hướng tới mục tiêu giảm trên 10% lượng phát thải khí nhà kính so với canh tác lúa truyền thống, đồng thời tăng 40% giá trị gia tăng trong chuỗi lúa gạo.​

Về mặt khoa học, cơ sở của Đề án dựa trên việc áp dụng kỹ thuật tưới khô ướt xen kẽ (AWD - Alternate Wetting and Drying). Trong điều kiện ngập nước liên tục của canh tác lúa truyền thống, vi khuẩn kỵ khí phân hủy chất hữu cơ tạo ra lượng lớn khí mê-tan. Phương pháp AWD cho phép ruộng lúa khô đi trong những giai đoạn nhất định, phá vỡ chu trình sản sinh khí mê-tan.​

Phương pháp AWD có thể giảm phát thải khí mê-tan 47% so với phương pháp canh tác truyền thống, đồng thời tiết kiệm 15-35% lượng nước tưới mà vẫn duy trì hoặc thậm chí tăng nhẹ năng suất[1]. Viện ước tính rằng nếu áp dụng AWD nhất quán trên khoảng 1.9 triệu héc-ta đất trồng lúa, Việt Nam có thể thu được lợi nhuận ròng khoảng 2.3 tỷ USD mỗi năm trong khi giảm 10.97 triệu tấn CO2 tương đương mỗi năm đến năm 2030[2].​

Cam kết của Việt Nam trong Đóng góp do quốc gia tự quyết định (NDC) được cập nhật năm 2022 đã tăng mục tiêu giảm phát thải không điều kiện lên 15.8% và có điều kiện lên 43.5% vào năm 2030 so với kịch bản phát triển thông thường[3].

Trong đó, lĩnh vực nông nghiệp phải đóng góp mục tiêu giảm phát thải không điều kiện là 12.4 triệu tấn CO2 tương đương, tăng từ 6.8 triệu tấn trong NDC 2020. Lúa gạo, chiếm 50% tổng phát thải của ngành nông nghiệp, đóng vai trò trung tâm trong việc thực hiện cam kết này[4].​

Bài toán kinh tế trên ruộng lúa: Chi phí gia tăng và doanh thu kỳ vọng

Chuyển đổi sang mô hình lúa phát thải thấp đòi hỏi các khoản đầu tư đáng kể. Theo ước tính của World Bank trong báo cáo về chuyển đổi nông nghiệp xanh tại Việt Nam năm 2022, chi phí chuyển đổi dao động từ khoảng 110 USD mỗi héc-ta cho kịch bản thấp đến 515 USD cho kịch bản trung bình và lên tới 3,890 USD cho kịch bản cao (net-zero) đến năm 2030. Nếu áp dụng cùng chi phí đơn vị trên mỗi tấn CO2 tương đương, con số này có thể tăng lên 8,200 USD mỗi héc-ta cho kịch bản cao vào năm 2040[5].​

Cấu trúc chi phí phân bổ không đồng đều. Khoảng 67% chi phí dành cho nâng cấp cơ sở hạ tầng công cộng thiết yếu như hệ thống tưới tiêu và đường giao thông nông thôn, 16% cho tăng cường năng lực của Bộ Nông nghiệp và Môi trường cũng như các Sở Nông nghiệp địa phương, 14% cho đào tạo nông dân, và 2% cho hỗ trợ kỹ thuật bao gồm đo đạc và báo cáo khí nhà kính. Đặc biệt, các khu vực có hệ thống tưới tiêu xuống cấp hoặc cần san phẳng mặt ruộng bằng công nghệ laser sẽ yêu cầu đầu tư vốn lớn hơn nhiều[6].​

Nghiên cứu tại tỉnh An Giang cho thấy công nghệ san phẳng mặt ruộng bằng laser đã giúp giảm chi phí tưới 15-17%, giảm chi phí phân bón 15-20%, tiết kiệm lượng giống và tăng năng suất 20%. Tuy nhiên, công nghệ này vẫn chưa được áp dụng rộng rãi do chi phí đầu tư ban đầu cao[7].​

Một trong những thách thức lớn nhất là chi phí xây dựng hệ thống Đo đạc - Báo cáo - Thẩm định (MRV). Hệ thống này đóng vai trò quan trọng trong việc tạo ra tín chỉ carbon có chất lượng và được quốc tế công nhận. Hiện tại Việt Nam chưa có hệ thống MRV chuẩn hóa cho lĩnh vực canh tác lúa. Bộ Nông nghiệp và Môi trường đã ban hành Thông tư 19/2024/TT-BNNPTNT và Thông tư 26/2024/TT-BNNPTNT về MRV cho ngành chăn nuôi, nhưng quy định tương tự cho trồng trọt vẫn đang được xây dựng[8].​

Vai trò của doanh nghiệp đầu tàu trong việc tổ chức vùng trồng, ứng vốn và xây dựng hệ thống MRV trở nên then chốt. Các tập đoàn như Lộc Trời Group, với diện tích canh tác lúa lớn nhất Việt Nam, đã ký biên bản ghi nhớ với công ty Green Carbon từ Nhật Bản để triển khai dự án carbon credit trên khoảng 200,000 héc-ta tại tỉnh An Giang[9]. Lộc Trời cũng đã đàm phán gói tín dụng 100 triệu USD với 7 ngân hàng thương mại để mở rộng diện tích lúa chất lượng cao[10].​

Điểm yếu lớn nhất của mô hình hiện tại là việc Việt Nam chưa có thị trường carbon chính thức. Điều này buộc các doanh nghiệp phải bán tín chỉ trên thị trường tự nguyện quốc tế, nơi giá cả biến động mạnh và quy trình thẩm định phức tạp theo các tiêu chuẩn như Verra hoặc Gold Standard. Trên thị trường tự nguyện, giá carbon credit dao động từ 5 đến 10 USD/tấn CO2 tương đương, trong khi trên thị trường bắt buộc giá có thể lên tới 40-60 USD[11].​

Cơ chế tài sản carbon chuyển đổi (TCAF) của World Bank đã phê duyệt tổng kinh phí 33.3 triệu USD, có thể tăng lên 40 triệu USD. Khoản tài trợ sẽ được giải ngân dựa trên kết quả và chia thành hai giai đoạn, với giai đoạn đầu giải ngân 15-18 triệu USD và giai đoạn hai là 18.3-22 triệu USD[12]. Ngoài ra, TCAF sẽ cung cấp thêm 2 triệu USD hỗ trợ kỹ thuật để xây dựng năng lực thực hiện Điều 6 của Hiệp định Paris và hệ thống MRV[13].​

Tổng dự án hỗ trợ hạ tầng và kỹ thuật cho lúa chất lượng cao, phát thải thấp vùng Đồng bằng sông Cửu Long có tổng vốn dự kiến 405 triệu USD, trong đó vốn vay từ World Bank là 315 triệu USD và vốn đối ứng của Chính phủ Việt Nam là 90 triệu USD[14].​

Nút thắt thị trường carbon: Chính sách có nhưng hạ tầng chưa sẵn sàng

Việt Nam đã ban hành Nghị định 06/2022/NĐ-CP quy định về giảm nhẹ phát thải khí nhà kính và bảo vệ tầng ozon, thiết lập khung pháp lý đầu tiên cho thị trường carbon trong nước. Lộ trình phát triển thị trường carbon được chia thành giai đoạn thí điểm đến hết năm 2028 và vận hành chính thức từ năm 2029.​

Để hoàn thiện khung pháp lý, Chính phủ đã ban hành Nghị định 119/2025/NĐ-CP có hiệu lực từ ngày 1/8/2025, sửa đổi và bổ sung Nghị định 06/2022/NĐ-CP. Nghị định mới quy định chi tiết cơ chế trao đổi, bù trừ tín chỉ carbon trong nước. Quyết định 232/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ ban hành ngày 24/1/2025 phê duyệt Đề án thành lập và phát triển thị trường carbon tại Việt Nam.​

Tuy nhiên, những khoảng trống quan trọng vẫn tồn tại. Hiện tại Việt Nam chưa có hệ thống đăng ký quốc gia về tín chỉ carbon hoàn chỉnh. Bộ Nông nghiệp và Môi trường đang phối hợp với UNDP để thuê một công ty công nghệ thông tin trong nước xây dựng phiên bản demo của hệ thống đăng ký quốc gia. Việt Nam cũng chưa có các đơn vị thẩm định (DOE) được công nhận trong nước, buộc các dự án phải sử dụng dịch vụ thẩm định quốc tế với chi phí cao[15].​

Trong giai đoạn đầu từ nay đến hết năm 2026, Việt Nam sẽ tập trung phân bổ hạn ngạch cho các cơ sở có lượng phát thải khí nhà kính lớn trong 3 lĩnh vực chính gồm nhiệt điện, sản xuất sắt thép và xi măng với khoảng 150 cơ sở[16]. Lĩnh vực nông nghiệp, đặc biệt là canh tác lúa, vẫn chưa được đưa vào danh sách ưu tiên trong giai đoạn đầu.​

So sánh với các nước trong khu vực cho thấy Việt Nam đang đi sau về mức độ hoàn thiện của thị trường carbon. Indonesia đã ra mắt Sàn giao dịch Carbon Indonesia (IDX Carbon) vào nửa cuối năm 2023. Malaysia đã thành lập Bursa Carbon Exchange (BCX) vào năm 2022 và đã tổ chức phiên đấu giá carbon credit đầu tiên vào tháng 7/2024 với giá 50 ringgit Malaysia cho mỗi tín chỉ. Thái Lan có nền tảng giao dịch carbon FTIX Carbon Trading Platform và hệ thống T-VER đã đăng ký hơn 438 dự án, phát hành hơn 3.42 triệu carbon credit tính đến tháng 6/2024[17].​

Hệ quả của tình trạng này là các dự án lúa phát thải thấp tại Việt Nam đang chờ đợi chính sách, tạo ra sự không chắc chắn lớn cho nhà đầu tư. Theo ước tính, ngành nông nghiệp của Việt Nam có thể tạo ra 57 triệu tín chỉ carbon mỗi năm, giúp quốc gia thu được gần 300 triệu USD hàng năm[18]. Tuy nhiên, để khai thác tiềm năng này, Việt Nam cần phát triển khung MRV được quốc tế công nhận và nâng cao tính minh bạch trong hệ thống đăng ký quốc gia.​

Tháo gỡ điểm nghẽn: Từ tín dụng xanh đến các cơ chế tài chính hỗn hợp

Để đảm bảo tính bền vững cho Đề án 1 triệu héc-ta lúa, cần có sự kết hợp đồng bộ giữa các giải pháp chính sách và cơ chế tài chính đổi mới.

Thứ nhất, cần nhanh chóng ban hành các thông tư hướng dẫn cụ thể về hệ thống MRV cho ngành nông nghiệp. Bộ Nông nghiệp và Môi trường đang xây dựng Đề án sản xuất trồng trọt giảm phát thải giai đoạn 2025-2035, đặt mục tiêu giảm 30% phát thải khí mê-tan và 10% tổng phát thải khí nhà kính vào năm 2035 so với năm 2020. Đề án này dự kiến phát triển ít nhất 15 mô hình sản xuất phát thải thấp có thể nhân rộng và thí điểm ít nhất 5 mô hình canh tác có khả năng tạo ra carbon credit được quốc tế công nhận[19].​

Việc công nhận các tiêu chuẩn quốc tế như Verra hoặc Gold Standard trong giai đoạn chuyển tiếp là cần thiết. Verra đã phát hành phương pháp luận VM0051 về Quản lý Cải tiến trong Hệ thống Sản xuất Lúa vào tháng 3/2025, trong khi Gold Standard đã công bố phiên bản đầu tiên của phương pháp luận giảm phát thải khí mê-tan thông qua điều chỉnh chế độ quản lý nước trong canh tác lúa vào tháng 7/2023.​

Thứ hai, các cơ chế tài chính hỗn hợp (blended finance) đóng vai trò quan trọng trong việc giảm rủi ro và thu hút vốn đầu tư tư nhân. Tại Việt Nam, Quỹ Khí hậu Xanh (GCF) thông qua UNDP đã phê duyệt dự án trị giá 30.2 triệu USD để tăng cường khả năng chống chịu của nông nghiệp quy mô nhỏ trước tình trạng mất an ninh nguồn nước do biến đổi khí hậu tại Tây Nguyên và Duyên hải Nam Trung Bộ. Dự án này tận dụng nguồn đồng tài trợ 126 triệu USD từ Ngân hàng Phát triển châu Á và Chính phủ Việt Nam cho cơ sở hạ tầng tưới tiêu hiện đại[20].​

Đối với lĩnh vực lúa gạo, cơ chế tài chính hỗn hợp có thể sử dụng vốn viện trợ phát triển chính thức (ODA) hoặc vốn từ GCF để bảo lãnh hoặc giảm rủi ro cho các khoản vay thương mại đầu tư vào lúa phát thải thấp.​

Thứ ba, vai trò của Ngân hàng Nhà nước trong việc xây dựng các gói tín dụng xanh ưu đãi là then chốt. Theo số liệu mới nhất, đến cuối quý 1/2025, tổng dư nợ tín dụng xanh đã đạt hơn 704 ngàn tỷ đồng, chiếm 4,3% tổng dư nợ toàn nền kinh tế[21]. Riêng tại Đồng bằng sông Cửu Long, dư nợ tín dụng cho ngành hàng lúa gạo đã đạt 128,890 tỷ đồng cho thấy dòng vốn tín dụng vẫn tiếp tục được ưu tiên và đẩy mạnh vào lĩnh vực trọng yếu này, đặc biệt sau khi "Đề án 1 triệu ha" được khởi động[22].

Ngân hàng Nhà nước đang xem xét mở rộng gói tín dụng ưu đãi cho lĩnh vực nông lâm ngư nghiệp từ 60 ngàn tỷ đồng lên 100 ngàn tỷ đồng[23]. Nghị định 156/2025/NĐ-CP có hiệu lực từ ngày 1/7/2025 cho phép các cá nhân và doanh nghiệp thực hiện dự án nông nghiệp hữu cơ hoặc kinh tế tuần hoàn vay không cần thế chấp lên tới 70% giá trị dự án[24].​

Thứ tư, các mô hình hợp tác công-tư (PPP) trong việc xây dựng và vận hành các trung tâm MRV cấp vùng có thể giúp giảm chi phí cho từng doanh nghiệp đơn lẻ. Việt Nam là một trong 11 quốc gia trên thế giới áp dụng mô hình PPP trong các dự án nông nghiệp trên cơ sở thí điểm. Trung tâm Khuyến nông Quốc gia đã ký kết chương trình đối tác công-tư với các doanh nghiệp để chuyển giao tiến bộ khoa học kỹ thuật trong sản xuất lúa gạo tại Đồng bằng sông Cửu Long.​

[1] https://en.mae.gov.vn/vietnams-rice-cultivation-project-generates-carbon-credits-under-verra-standard-8918.htm

[2] https://www.mrcmekong.org/?download_document=1&document_id=01LPDEHVAGWZ36VL7Q5BBKPTW54PXILNCM&name=Guidance-on+Intermittent+Irrigation

[3] https://moitruongbinhduong.gov.vn/tin-tuc/viet-nam-dat-muc-tieu-giam-435-phat-thai-khi-nha-kinh-vao-nam-2030-14075.html

[4] https://documents1.worldbank.org/curated/en/099071624064016390/pdf/P5046251dee4cf091b9031b86856d0018c.pdf

[5] https://documents1.worldbank.org/curated/en/099735109222222315/pdf/P17448205335130730bb7e0a6e231e1f667.pdf

[6] https://documents1.worldbank.org/curated/en/099735109222222315/pdf/P17448205335130730bb7e0a6e231e1f667.pdf

[7] https://www.efdinitiative.org/news/efd-funded-project-using-laser-technology-can-help-rice-farmers-mekong-delta-vietnam

[8] https://www.climatechange.vn/climate_news/two-circulars-on-mrv-for-the-livestock-sector-came-into-effect-in-early-2025/

[9] https://green-carbon.co.jp/en/loctroi/

[10] https://en.nhandan.vn/loc-troi-group-secures-credit-to-boost-high-quality-rice-exports-post119154.html

[11] https://www.vietnam.vn/en/viet-nam-co-57-trieu-tin-chi-carbon-rung-ban-gia-nao-hop-ly

[12] https://en.mae.gov.vn/Pages/chi-tiet-tin-Eng.aspx?ItemID=8404

[13] https://en.baochinhphu.vn/viet-nam-wb-to-sign-emission-reduction-payment-agreement-111240924152555084.htm

[14] https://dangcongsan.org.vn/angiang/tin-tuc-hoat-dong/405-trieu-usd-dau-tu-ha-tang-ky-thuat-lua-chat-luong-cao-phat-thai-thap-vung-dong-bang-song-cuu-long.html

[15] https://www.reccessary.com/en/insight/Vietnam-seeks-carbon-market-from-East-Asian

[16] https://en.vneconomy.vn/vietnams-carbon-market-needs-to-be-at-the-ready.htm

[17] https://carbonmarketinstitute.org/app/uploads/2024/08/International-Carbon-Market-Update_August-2024-1.pdf

[18] https://cei.vinuni.edu.vn/blog/carbon-market-heating-up-how-to-invest/

[19] https://dcc.mae.gov.vn/phat-trien-vung-trong-trot-phat-thai-thap-giai-doan-2025--2035-3650.htm

[20] https://www.undp.org/vietnam/press-releases/mard-and-undp-sign-project-document-gcf-funded-project-strengthening-resilience-smallholder-agriculture-climate-change-induced

[21] https://vneconomy.vn/hiep-hoi-ngan-hang-thieu-tieu-chi-dinh-luong-doi-voi-khung-phap-ly-tin-dung-xanh.htm

[22] https://thoibaotaichinhvietnam.vn/ngan-hang-tiep-suc-de-gao-viet-nam-vung-vang-hon-truoc-bien-dong-184945.html

[23] https://en.nhandan.vn/removing-obstacles-to-unlock-green-credit-flow-post145334.html

[24] https://thuvienphapluat.vn/van-ban/Tien-te-Ngan-hang/Nghi-dinh-156-2025-ND-CP-sua-doi-Nghi-dinh-55-2015-ND-CP-tin-dung-phuc-vu-phat-trien-nong-nghiep-661201.aspx

Nguyễn Nhiều Lộc

FILI - 13:00:00 09/11/2025

Cam kết đạt mức phát thải ròng bằng 0 vào năm 2050 đang đặt ra bài toán lớn cho các khu công nghiệp (KCN) tại Việt Nam, mà lời giải của nó nằm ở một yếu tố thường bị bỏ quên: khí thải Scope 3.

Scope 3 KCN: Phần chìm của tảng băng phát thải

Trong khi các báo cáo khí thải nhà kính (GHG) hiện nay thường tập trung vào Scope 1 (phát thải trực tiếp tại nhà máy) và Scope 2 (phát thải gián tiếp từ điện mua vào), nguồn phát thải lớn nhất và phức tạp nhất của một khu công nghiệp lại nằm ở Scope 3.

Quy mô của "gã khổng lồ" này thể hiện qua chính vai trò xương sống của các KCN đối với nền kinh tế: hệ thống khoảng 425 KCN trên cả nước đang thu hút 35-40% tổng vốn FDI đăng ký hàng năm, đóng góp trên 50% kim ngạch xuất khẩu, và tạo việc làm cho hơn 4.16 triệu lao động trực tiếp[1]. Toàn bộ phát thải gián tiếp phát sinh từ chuỗi giá trị khổng lồ này - bao gồm hoạt động vận tải nguyên vật liệu, việc đi lại của hàng triệu công nhân, và chuỗi cung ứng ngược dòng của doanh nghiệp - chính là phát thải Scope 3.

Theo World Bank, lĩnh vực năng lượng hiện chiếm tới hai phần ba tổng phát thải GHG của cả nước, trong đó công nghiệp là một trong những khu vực tiêu thụ năng lượng nhiều nhất. Với việc các KCN đóng góp trên 50% tổng kim ngạch xuất khẩu quốc gia, có thể thấy dấu chân carbon từ hoạt động sản xuất là rất lớn[2].

Tuy nhiên, phân tích sâu hơn cho thấy con số này chỉ phản ánh Scope 1 và 2. Khi tính đến Scope 3, dấu chân carbon thực tế có thể gấp 3-5 lần, tương đương nghiên cứu của IEEFA đối với các tập đoàn đa quốc gia có chuỗi cung ứng tại Việt Nam, nơi Scope 3 chiếm 70-90% tổng phát thải của chuỗi giá trị[3].

Báo cáo của dự án quan sát giao thông châu Á (ATO) cho thấy ngành vận tải chiếm 11% tổng phát thải quốc gia với 39.3 triệu tấn CO2, trong đó vận tải đường bộ chiếm 84%[4]. Đối với các KCN, việc vận chuyển nguyên vật liệu, thành phẩm và di chuyển của người lao động tạo ra một lượng phát thải đáng kể nhưng thường không được tính vào báo cáo phát thải của KCN.

Tuy nhiên, thách thức lớn nhất nằm ở tính phức tạp của việc đo lường và quản lý Scope 3. Khác với Scope 1 và 2 có thể được kiểm soát trực tiếp, Scope 3 phụ thuộc vào hoạt động của hàng trăm nhà cung ứng, đối tác logistics và thậm chí hành vi tiêu dùng của người lao động. Theo khảo sát của KPMG về các công ty châu Á - Thái Bình Dương, việc báo cáo Scope 3 vẫn đang trong giai đoạn sơ khai với nhiều thách thức về chất lượng dữ liệu và phương pháp đo lường[5].

Cam kết quốc gia của Việt Nam (NDC) đặt mục tiêu tự lực cắt giảm 15.8% tổng lượng khí thải nhà kính so với kịch bản phát triển thông thường. Mức giảm này có thể tăng lên đến 43.5% nếu nhận được sự hỗ trợ tài chính và công nghệ từ cộng đồng quốc tế. Tuy nhiên, để đạt được mục tiêu Net Zero 2050, việc quản lý Scope 3 là không thể thiếu, đặc biệt khi các tiêu chuẩn thị trường xuất khẩu như CBAM của EU sẽ chính thức có hiệu lực từ năm 2026[6].

Rủi ro dây chuyền khi bỏ qua Scope 3

Việc không quản lý được Scope 3 đang tạo ra những rủi ro đối với các KCN và doanh nghiệp Việt Nam. Trong đó là việc mất đơn hàng từ các nhãn hàng lớn quốc tế. Theo báo cáo của IEEFA, các tập đoàn đa quốc gia có chuỗi cung ứng tại Việt Nam đều đã công bố các cam kết về trung hòa carbon, buộc các nhà cung ứng phải tham gia vào lộ trình báo cáo và cắt giảm phát thải một cách minh bạch, đặc biệt là với Scope 3[7].

Khảo sát của Standard Chartered với 400 tập đoàn đa quốc gia cho thấy 78% công ty sẽ bắt đầu loại bỏ các nhà cung ứng chậm chuyển đổi từ năm 2025. Điều này có nghĩa là một phần ba đối tác hiện tại có thể không đáp ứng được tiêu chuẩn. Ngược lại, những nhà cung ứng tiên phong trong chuyển đổi có thể tiếp cận cơ hội xuất khẩu trị giá hơn 1.6 ngàn tỷ USD[8].

Rủi ro thứ hai liên quan đến khả năng tiếp cận vốn. Theo IFC, thị trường trái phiếu xanh toàn cầu đạt kỷ lục 1 ngàn tỷ USD năm 2024[9]. Tuy nhiên, các định chế tài chính như IFC, ADB ngày càng siết chặt tiêu chí thẩm định liên quan đến Scope 3. Báo cáo của ADB và UNDP nhấn mạnh rằng, các doanh nghiệp không thể chứng minh được hành động khí hậu sẽ khó tiếp cận các nguồn tài chính xanh và gặp khó khăn trong việc xây dựng uy tín trên thị trường có ý thức bền vững[10].

Bên cạnh đó là rủi ro cạnh tranh. Trong khi Việt Nam vẫn đang loay hoay với việc đo lường Scope 3, các quốc gia trong khu vực đã có những bước tiến đáng kể. Hàn Quốc đã triển khai chương trình EIP quốc gia từ năm 2005, giúp giảm tiêu thụ năng lượng hàng năm và cắt giảm 2.1 triệu tấn CO2 tương đương, tạo ra 665 triệu USD lợi ích kinh tế. Chương trình "smart closed-loop grid system" của Hàn Quốc cũng đã tạo ra hệ sinh thái chia sẻ dữ liệu phát thải và tối ưu hóa chuỗi cung ứng giữa các doanh nghiệp trong KCN[11].

Singapore đang phát triển mô hình KCN thông minh thế hệ mới với Việt Nam, tập trung vào AI và công nghệ xanh. Thái Lan đã thiết lập khung pháp lý cho nền kinh tế tuần hoàn, Malaysia thông qua chương trình "Greening Value Chain" đã hỗ trợ các doanh nghiệp nhỏ và vừa đo lường, theo dõi và báo cáo phát thải GHG một cách hiệu quả.

Việc đo lường, báo cáo và xác minh (MRV) Scope 3 tại một hệ sinh thái đa doanh nghiệp như KCN là rất phức tạp. GHG Protocol cho biết nhiều tổ chức gặp khó khi thu thập dữ liệu chính từ nhà cung ứng, việc phân bổ phát thải giữa các hoạt động khác nhau, và đảm bảo chất lượng dữ liệu trong chuỗi giá trị phức tạp[12].

Chính sách và bài học quốc tế

Nghị định 06/2022/NĐ-CP về giảm nhẹ phát thải khí nhà kính và bảo vệ tầng ozon tạo nền tảng pháp lý quan trọng cho việc kiểm kê GHG tại Việt Nam.

Theo Nghị định, các cơ sở có phát thải GHG hàng năm từ 3,000 tấn CO2 tương đương trở lên hoặc tiêu thụ năng lượng từ 1,000 tấn dầu tương đương phải thực hiện kiểm kê khí thải[13]. Tuy nhiên, quy định này chủ yếu tập trung vào Scope 1 và 2 của từng cơ sở riêng lẻ, chưa có khung pháp lý cụ thể cho việc tổng hợp và quản lý Scope 3 ở cấp độ toàn KCN.

Quyết định 01/2022/QĐ-TTg xác định danh sách các ngành, lĩnh vực và cơ sở phát thải GHG phải thực hiện kiểm kê, với kế hoạch mở rộng đến 2,166 doanh nghiệp lớn thuộc 5 ngành theo Quyết định 13/2024/QĐ-TTg[14]. Tuy nhiên, các hướng dẫn kỹ thuật hiện tại vẫn thiếu công cụ hỗ trợ doanh nghiệp hợp tác và chia sẻ thông tin về phát thải chuỗi cung ứng trong cùng một KCN.

So sánh với các mô hình quốc tế, châu Âu đã tiến xa hơn với Chỉ thị báo cáo bền vững doanh nghiệp (CSRD). CSRD bắt buộc các doanh nghiệp lớn báo cáo chi tiết về tác động môi trường và xã hội, bao gồm cả Scope 3, với mức đảm bảo hạn chế từ bên thứ ba độc lập. Điều đáng chú ý là CSRD nhấn mạnh vào toàn bộ chuỗi giá trị thay vì chỉ hoạt động của doanh nghiệp, khiến các nhà cung ứng Việt Nam phải tuân thủ yêu cầu này ngay cả khi không trực tiếp áp dụng CSRD[15].

Sự thiếu vắng nền tảng dữ liệu dùng chung cũng là thách thức. Trong khi Singapore đã xây dựng hệ sinh thái logistics xanh tích hợp AI, Việt Nam còn thiếu cơ chế để các doanh nghiệp trong cùng KCN chia sẻ thông tin về phát thải, tối ưu hóa vận tải chung, hay phát triển các dự án cộng sinh công nghiệp[16].

Quy hoạch điện VIII đã đề ra mục tiêu phát triển các "green industrial zones with low carbon emissions (khu công nghiệp xanh, phát thải carbon thấp)", nhưng chưa có hướng dẫn cụ thể về cách thức đo lường và quản lý phát thải Scope 3 của các khu vực này. Trong khi đó, các cam kết JETP trị giá 15.5 tỷ USD cũng chủ yếu tập trung vào chuyển đổi năng lượng mà chưa quan tâm đến khía cạnh quản lý phát thải chuỗi cung ứng tại các KCN[17].

Làm gì để có lợi thế cạnh tranh chiến lược

Thay vì coi Scope 3 là gánh nặng, các KCN Việt Nam có thể biến nó thành lợi thế cạnh tranh bằng cách cung cấp "dịch vụ giảm phát thải" cho doanh nghiệp thuê đất.

Mô hình này đã được triển khai thành công tại Türkiye, nơi IFC hỗ trợ đầu tư vào 6 KCN đã tiết kiệm được 131,946MWh năng lượng và tránh 54,596 tấn phát thải GHG trong giai đoạn 2018-2020, với chi phí chỉ 10.9 USD/MWh,thấp hơn nhiều so với các chuẩn mực quốc tế[18].

Đề xuất đầu tiên là phát triển trung tâm logistics xanh dùng chung. Theo báo cáo về logistics xanh của Việt Nam, các tuyến vận tải chính thường xuyên bị ùn tắc dẫn đến lãng phí nhiên liệu và gia tăng phát thải. Các KCN có thể đầu tư vào hệ thống quản lý vận tải thông minh, sử dụng xe điện cho vận chuyển nội bộ, và tối ưu hóa lộ trình bằng công nghệ AI để giảm thiểu Scope 3 từ hoạt động logistics[19].

Thứ hai, xây dựng hệ thống quản lý chất thải tuần hoàn tập trung. Mô hình EIP tại Cần Thơ, Đà Nẵng và Ninh Bình cho thấy việc hợp tác giữa các doanh nghiệp trong tái sử dụng chất thải, tối ưu hóa việc sử dụng nước và năng lượng không chỉ khả thi mà còn mang lại lợi ích kinh tế đáng kể. Các KCN có thể phát triển các cụm cộng sinh công nghiệp, nơi chất thải của doanh nghiệp này trở thành nguyên liệu đầu vào cho doanh nghiệp khác.

Thứ ba, triển khai nền tảng số để đo lường và truy vết phát thải toàn chuỗi giá trị. Học hỏi từ "Smart closed-loop grid system (Hệ thống lưới điện tuần hoàn thông minh)" của Hàn Quốc, các KCN Việt Nam cần xây dựng hệ thống thông tin tích hợp cho phép các doanh nghiệp chia sẻ dữ liệu phát thải, theo dõi tiến độ giảm phát thải và xác định cơ hội hợp tác. Điều này đặc biệt quan trọng khi CBAM yêu cầu truy xuất nguồn gốc carbon của sản phẩm.

Về mặt chính sách, Chính phủ cần xây dựng bộ chỉ số và hướng dẫn kỹ thuật quốc gia về MRV cho Scope 3 KCN. Theo kinh nghiệm của CSRD, việc có chuẩn mực thống nhất sẽ giúp doanh nghiệp giảm chi phí tuân thủ và tạo sân chơi bình đẳng. Đồng thời, cần thiết lập cơ chế ưu đãi cho các KCN đạt chứng nhận xanh LEED hoặc tương đương, với mục tiêu 30% KCN đạt chứng nhận này vào 2030[20].

Đề xuất nữa là thí điểm các cơ chế hợp tác công-tư (PPP) để đầu tư vào hạ tầng xanh dùng chung. Mô hình này có thể được tài trợ thông qua các nguồn vốn khí hậu quốc tế như Green Climate Fund, với sự hỗ trợ kỹ thuật từ UNIDO, World Bank và ADB. Dự án "Nhân rộng các tiếp cận khu công nghiệp sinh thái nhằm thúc đẩy kinh tế tuần hoàn tại Việt Nam" (Scaling up Eco-Industrial Park approaches to promote Circular Economy in Vietnam) với ngân sách 3.346 triệu USD từ Thụy Sĩ đã tạo tiền đề tốt cho việc nhân rộng mô hình này[21].

[1] https://www.vietnam-briefing.com/news/eco-industrial-parks-vietnam.html/

[2] https://www.vietnam-briefing.com/news/eco-industrial-parks-vietnam.html/

[3] https://ieefa.org/wp-content/uploads/2022/05/Vietnams-Renewable-Energy-Strategy-Can-Make-or-Break-Economys-Manufacturing-Future_May-2022.pdf

[4] https://asiantransportobservatory.org/documents/223/Viet_Nam-transport-and-climate-policy.pdf

[5] https://kpmg.com/vn/en/home/insights/2024/08/unlocking-the-scope-3-opportunity-in-asia-pacific.html

[6] https://unfccc.int/sites/default/files/NDC/2022-11/Viet%20Nam_NDC_2022_Eng.pdf

[7] https://ieefa.org/sites/default/files/2023-09/Vietnams%20Renewable%20Energy%20Strategy%20Can%20Make%20or%20Break%20Economys%20Manufacturing%20Future_May%202022.pdf

[8] https://ieefa.org/sites/default/files/2023-09/Vietnams%20Renewable%20Energy%20Strategy%20Can%20Make%20or%20Break%20Economys%20Manufacturing%20Future_May%202022.pdf

[9] https://www.ifc.org/en/insights-reports/2025/emerging-market-green-bonds-2024

[10] https://www.undp.org/sites/g/files/zskgke326/files/2025-04/2025-building_supply_chain_resilience-insights_into_greening_value_chains_for_asean.pdf

[11] https://documents1.worldbank.org/curated/en/486571617995781752/pdf/Circular-Economy-in-Industrial-Parks-Technologies-for-Competitiveness.pdf

[12] https://ghgprotocol.org/sites/default/files/2025-01/S3-SDP-20241220.pdf

[13] https://faolex.fao.org/docs/pdf/vie212269.pdf

[14] https://vietnamnet.vn/en/vietnam-s-greenhouse-emissions-may-triple-by-2030-without-urgent-action-2421761.html

[15] https://www.pwc.com/vn/en/insights-hub/perspective-blog/csrd-vietnam.html

[16] https://vlr.vn/developing-green-logistics-in-the-transition-to-new-generation-industrial-parks-19812.html

[17] https://www.vietnam-briefing.com/news/carbon-boredr-adjustment-mechanism-vietnam.html/

[18] https://documents1.worldbank.org/curated/en/099050625181538675/pdf/P179257-6da51be4-c3aa-4c36-820e-bede678ffd62.pdf

[19] https://vlr.vn/developing-green-logistics-in-the-transition-to-new-generation-industrial-parks-19812.html

[20] https://vietnamnews.vn/economy/1718608/green-industrial-zones-key-to-sustainable-development-investment-attraction.html

[21] https://mpi.gov.vn/en/Pages/2024-11-19/Scaling-up-eco-industrial-park-approach-to-promote84zzkc.aspx

Nguyễn Nhiều Lộc

FILI - 13:00:00 26/10/2025

Theo xếp hạng của MSCI, thế giới có 23 thị trường phát triển, còn FTSE Russell thì xếp loại 25 thị trường vào nhóm phát triển. Tiêu chí nào để trở thành thị trường phát triển?

Thế nào là một thị trường phát triển?

Một thị trường được coi là phát triển không chỉ xét chuyện nền kinh tế có vững mạnh mà còn phải là một thị trường vốn lớn, có thanh khoản, dễ tiếp cận cho nhà đầu tư quốc tế, và hoạt động theo các tiêu chuẩn vận hành, pháp lý cao nhất.

Cụ thể hơn, đối với MSCI, để được phân loại là thị trường phát triển, một quốc gia phải đáp ứng các yêu cầu của 3 bộ tiêu chí:

Thứ nhất, mức độ phát triển kinh tế, yêu cầu quốc gia phải có tổng thu nhập quốc dân (GNI) bình quân đầu người cao hơn 25% so với ngưỡng thu nhập cao của Ngân hàng Thế giới trong 3 năm liên tiếp.

Đồng thời, quy mô và thanh khoản thị trường phải đạt chuẩn ít nhất 5 công ty đáp ứng các tiêu chí của Chỉ số Tiêu chuẩn (Standard Index) trong 8 kỳ đánh giá gần nhất. Các tiêu chí này bao gồm: vốn hóa thị trường tối thiểu 5.9 tỷ USD; vốn hóa cổ phiếu lưu hành tự do tối thiểu 2.9 tỷ USD và tỷ lệ vòng quay giá trị giao dịch hàng năm (ATVR) đạt 20%.

Các thị trường này cũng phải đáp ứng ở mức cao với các tiêu chí đánh giá khả năng tiếp cận thị trường. Bộ tiêu chí này nhằm phản ánh trải nghiệm của các nhà đầu tư tổ chức quốc tế khi đầu tư vào một thị trường nhất định.

Bộ tiêu chí Khả năng Tiếp cận Thị trường của MSCI

Cam kết đạt mức phát thải ròng bằng 0 (Net Zero) vào năm 2050 của Việt Nam đã tạo ra một cuộc đua tranh giành nguồn lực tài chính và công nghệ xanh chưa từng có. Tuy nhiên, xu hướng phân bổ đầu tư hiện tại đang bộc lộ một khoảng cách ngày càng lớn giữa khu vực đô thị và nông thôn - hiện tượng mà các chuyên gia quốc tế gọi là "chênh lệch carbon đô thị - nông thôn" (urban-rural carbon divide).

Mặc dù nông thôn chiếm phần lớn diện tích và dân số, nhưng phần lớn ngân sách đầu tư khí hậu tại nông thôn được phân bổ cho các dự án thích ứng, trong khi các hoạt động giảm thiểu phát thải tập trung chủ yếu tại các khu vực đô thị. Điều này đặt ra câu hỏi quan trọng: liệu Việt Nam có thể đạt được mục tiêu Net Zero mà không giải quyết được "khoảng lặng nông thôn" trong chiến lược khí hậu quốc gia?

Bức tranh giảm phát thải lệch pha: Khi đô thị là tâm điểm

Đóng góp do Quốc gia tự quyết định (NDC) của Việt Nam đã nâng mức cam kết giảm phát thải từ 9% lên 15.8% so với kịch bản thông thường (BAU) vào năm 2030 mà không cần hỗ trợ quốc tế, và lên đến 43.5% với hỗ trợ quốc tế[1]. Tuy nhiên, việc triển khai thực tế lại cho thấy sự mất cân bằng rõ rệt trong phân bổ nguồn lực giữa các khu vực.

Theo phân tích từ 29 tỉnh thành trong giai đoạn 2016-2020, tổng ngân sách đầu tư khí hậu trung bình đạt khoảng 18,000 tỷ đồng mỗi năm, tăng từ 15,000 tỷ đồng năm 2016 lên gần 24,000 tỷ đồng năm 2020. Đáng chú ý, hơn 90% ngân sách này dành cho các hoạt động thích ứng, trong khi các dự án giảm thiểu phát thải - đặc biệt là năng lượng tái tạo - chủ yếu do khu vực tư nhân thực hiện và tập trung tại khu vực đô thị[2].

Xu hướng này không chỉ riêng ở Việt Nam, báo cáo của OECD về tài chính khí hậu tại Đông Nam Á cho thấy Indonesia, Việt Nam và Philippines là ba nước nhận nhiều tài chính khí hậu nhất trong khu vực, với lần lượt 7.5 tỷ USD, 6.6 tỷ USD và 3.6 tỷ USD tương ứng. Tuy nhiên, 82% nguồn tài chính này được phân bổ cho các dự án giảm thiểu, chủ yếu trong lĩnh vực năng lượng (40%) và giao thông (24%), trong khi nông nghiệp chỉ chiếm 10%[3].

Sự mất cân bằng này lớn hơn khi xét đến vai trò của nông nghiệp. Theo các ước tính gần đây, ngành nông nghiệp đóng góp khoảng 17.6% tổng phát thải khí nhà kính của Việt Nam vào năm 2023, tiếp tục là ngành phát thải lớn thứ hai nền kinh tế. Trong đó, trồng lúa chiếm gần một nửa (48%), theo sau là chăn nuôi (15%)[4].

Thực tế, một số dự án tiên phong đã chứng minh hiệu quả của việc đầu tư vào giảm phát thải nông thôn. Chương trình Biogas của Việt Nam lĩnh vực chăn nuôi đã được quốc tế công nhận về đóng góp giảm phát thải khí nhà kính, với việc bán được 3,072,265 tín chỉ carbon, thu về 8.1 triệu USD và mang lại lợi ích cho 1 triệu người dân tại 53 tỉnh thành[5].

Dự án 1 triệu hecta lúa chất lượng cao, phát thải thấp tại Đồng bằng sông Cửu Long cũng cho thấy kết quả với việc giảm chi phí 20-30%, tăng năng suất 10%, tăng thu nhập nông dân 20-25% và giảm phát thải trung bình 5-6 tấn CO2 tương đương mỗi hecta[6].

Giải mã nguyên nhân của "khoảng lặng nông thôn"

“Khoảng lặng nông thôn” xuất phát từ ba nhóm nguyên nhân chính: chính sách, tài chính và công nghệ.

Về mặt chính sách, các cơ chế ưu đãi hiện tại có xu hướng "thiên vị" các dự án quy mô lớn tại khu vực đô thị. Theo báo cáo của Ngân hàng Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn (Agribank), các ngân hàng gặp khó khăn khi phân loại, sàng lọc và báo cáo tín dụng xanh do thiếu tiêu chí định lượng cụ thể. Đặc biệt, hướng dẫn về quản lý rủi ro xã hội - một yêu cầu quan trọng để đánh giá tín dụng xanh - chưa được ban hành, khiến các tổ chức tín dụng thiếu căn cứ pháp lý để xây dựng hệ thống quản lý rủi ro môi trường và xã hội đáp ứng tiêu chuẩn quốc tế.

Rào cản tài chính còn rõ nét hơn, báo cáo của CARE và SNV cho thấy 45% hộ gia đình nông thôn cho biết nhu cầu tín dụng chưa được đáp ứng năm 2023, với nhu cầu đáng kể về các khoản vay dưới 100 triệu đồng và trên 500 triệu đồng[7]. Các khoản vay từ Ngân hàng Chính sách Xã hội (VBSP) có tính cứng nhắc và chỉ nhắm đến các hộ nghèo, khiến nhu cầu nông nghiệp rộng lớn hơn không được đáp ứng. Chi phí hành chính cao và sự phụ thuộc vào việc đến ngân hàng trực tiếp khiến việc tiếp cận các khoản vay trở nên khó khăn đối với cộng đồng nông thôn.

Đáng chú ý, dù tín dụng xanh đã đạt gần 640,000 tỷ đồng vào đầu năm 2024, cấu trúc dòng vốn vẫn lệch pha. Gần 45% chảy vào các dự án năng lượng, trong khi nông nghiệp, dù chiếm hơn 30%, vẫn chưa đủ sức hấp thụ vốn vào các mô hình nhỏ lẻ[8]. World Bank cảnh báo, nếu không hành động, biến đổi khí hậu có thể thổi bay 12-14.5% GDP mỗi năm vào 2050, cho thấy sự cấp bách của việc huy động vốn cho nông thôn[9].

Về công nghệ, lỗ hổng trong hệ thống đo lường, báo cáo và thẩm định (MRV) cho các hoạt động giảm phát thải trong nông nghiệp và lâm nghiệp là rào cản lớn[2].

So sánh với các mô hình quốc tế thành công, chính sách Nông nghiệp Chung (CAP) cải cách của EU đã gắn trợ cấp tài chính trực tiếp với hiệu suất sinh thái thông qua sáu chương trình sinh thái (eco-schemes) mới, tạo ra động lực kinh tế trực tiếp cho nông dân. Đan Mạch là quốc gia đầu tiên áp dụng hệ thống định giá carbon có mục tiêu cho phát thải khí nhà kính trong nông nghiệp, với thuế khí metan từ chăn nuôi ở mức 120 krone Đan Mạch (16 euro) mỗi tấn CO2 tương đương vào năm 2030, tăng lên 300 krone (40 euro) vào năm 2035[10].

Tại Ấn Độ, chương trình PM-KUSUM đã hỗ trợ nông dân lắp đặt 2 triệu máy bơm nước chạy bằng năng lượng mặt trời độc lập và năng lượng hóa 1.5 triệu máy bơm nông nghiệp kết nối lưới điện. Chương trình cung cấp hỗ trợ tài chính trung ương 30% chi phí chuẩn hoặc chi phí đấu thầu (tùy theo mức nào thấp hơn), Chính phủ bang cung cấp ít nhất 30% trợ cấp, và nông dân chỉ cần đóng góp tối đa 40% còn lại[11].

Hệ quả và những cơ hội bị bỏ lỡ

"Khoảng lặng nông thôn" là vấn đề về công bằng xã hội tạo ra những hệ quả kinh tế và chiến lược.

Theo báo cáo của World Bank năm 2025, trong trường hợp không có các hành động thích ứng, tác động khí hậu có thể làm giảm sản lượng kinh tế của Việt Nam tới 12.5% vào năm 2050 so với dự báo cơ sở. Một cuộc khảo sát năm 2024 của World Bank cho thấy khoảng ba phần tư các nhà sản xuất trong ngành may mặc và điện tử - hai ngành xuất khẩu hàng đầu của Việt Nam - hoạt động tại các khu vực đối mặt với căng thẳng nhiệt (heat stress) đáng kể, đặt hơn 1.3 triệu công nhân trước rủi ro[12].

Về cơ hội bị bỏ lỡ, tiềm năng kinh tế từ thị trường tín chỉ carbon nông thôn rất lớn. Theo tính toán, chỉ riêng ngành nông nghiệp Việt Nam có thể đạt 57 triệu tín chỉ carbon mỗi năm (tương đương với việc hấp thụ 57 triệu tấn CO2), có thể được bán cho các tổ chức quốc tế với giá khoảng 5 USD/tín chỉ, mang lại gần 300 triệu USD hàng năm[13].

Năm 2023, Việt Nam lần đầu tiên bán 10.3 triệu tín chỉ carbon rừng thông qua World Bank với giá 5 USD/tấn, thu về 51.5 triệu USD. Ông Võ Xuân Vinh, Viện trưởng Viện Nghiên cứu Kinh doanh, Đại học Kinh tế Thành phố Hồ Chí Minh (UEH), hy vọng Việt Nam sẽ tham gia thị trường tín chỉ carbon toàn cầu và xuất khẩu thêm 5 triệu tín chỉ carbon nữa trong giai đoạn 2024-2025, nâng tổng số tín chỉ carbon đã bán lên 25 triệu[14].

Việt Nam đã nhận được 33.3 triệu USD (có thể tăng lên 40 triệu USD) từ Quỹ Tài sản Carbon Chuyển đổi (TCAF) để hỗ trợ thực hiện dự án phát triển 1 triệu hecta lúa chất lượng cao, phát thải thấp tại Đồng bằng sông Cửu Long[15].

Trong lĩnh vực lâm nghiệp, Bộ NN&PTNT đã ký Thư ý định với tổ chức Emergent Forest Finance Accelerator về việc chuyển giao kết quả giảm phát thải khí nhà kính từ 4.26 triệu hecta rừng tại các vùng Trung Trung Bộ và Tây Nguyên cho LEAF Coalition trong giai đoạn 2022-2026. Với hơn 14 triệu hecta rừng, lĩnh vực lâm nghiệp đóng vai trò quan trọng trong việc giảm thiểu phát thải và thích ứng với biến đổi khí hậu[16].

Lấp đầy "khoảng lặng": Chiến lược cân bằng cho một Việt Nam Net Zero toàn diện

Để khắc phục "khoảng lặng nông thôn", Việt Nam cần một chiến lược đa chiều bao gồm cải cách chính sách, đổi mới tài chính và phát triển công nghệ.

Về chính sách vĩ mô, cần lồng ghép tiêu chí "chuyển dịch công bằng cho nông thôn" vào Chiến lược Tăng trưởng Xanh quốc gia và các quy hoạch ngành. Theo Quyết định 21/2025/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ về tiêu chí môi trường và xác nhận dự án đầu tư trong danh mục phân loại xanh, cần có hướng dẫn chi tiết để triển khai. Đồng thời, áp dụng chính sách miễn hoặc giảm thuế thu nhập doanh nghiệp đối với thu nhập từ hoạt động cho vay xanh.

Về giải pháp tài chính, cần thiết lập cơ chế bù lãi suất hoặc trợ cấp lãi suất để giảm chi phí vay cho các dự án nông nghiệp xanh, hữu cơ hoặc tuần hoàn, và thành lập Quỹ Bảo lãnh Tín dụng Xanh để giúp chia sẻ rủi ro và hỗ trợ ngân hàng cho vay đảm bảo trên quy mô lớn hơn. Tập đoàn Tài chính Quốc tế (IFC) đã cam kết đầu tư kỷ lục tại Việt Nam trong năm tài chính 2024, với tổng cam kết vốn hơn 1.6 tỷ USD, trong đó hơn 750 triệu USD là tài chính dài hạn. IFC đã hỗ trợ SeABank phát hành trái phiếu xanh đầu tiên của ngân hàng tư nhân tại Việt Nam và tạo điều kiện cho Ngân hàng Đầu tư Cơ sở hạ tầng Châu Á (AIIB) đầu tư 75 triệu USD vào trái phiếu khí hậu của SeABank[17].

Về phát triển công nghệ, ưu tiên đầu tư hạ tầng lưới điện thông minh để tích hợp các nguồn năng lượng phân tán và triển khai nền tảng số cho việc đăng ký và giao dịch tín chỉ carbon từ nông nghiệp. Việt Nam dự kiến vận hành thị trường carbon trong nước chính thức từ năm 2028, với khoảng 150 doanh nghiệp phát thải lớn trong các ngành sản xuất sắt thép, xi măng và nhiệt điện sẽ nhận hạn ngạch phát thải miễn phí trong giai đoạn thí điểm[18].

Vai trò của hợp tác công-tư (PPP) là then chốt trong việc kêu gọi doanh nghiệp lớn "dẫn dắt" chuỗi cung ứng xanh. Theo Phó Thống đốc Ngân hàng Nhà nước Đào Minh Tú, cần cải thiện năng lực quản trị và chuyên môn của đội ngũ cán bộ, đặc biệt về tiêu chí môi trường, xã hội và khí hậu. Gần đây, ngân hàng trung ương đã công bố cẩm nang về hệ thống quản lý môi trường và xã hội để hỗ trợ các tổ chức tín dụng xác định và kiểm soát rủi ro ESG trong cung cấp tín dụng[19].

Để thành công, Việt Nam cần học hỏi từ kinh nghiệm quốc tế. Mô hình "4Ps" (hợp tác giữa khu vực công, tư nhân và sản xuất) đã được áp dụng thành công tại Tây Nguyên trong dự án cà phê bền vững, giúp đào tạo hơn 3,355 nông dân về kỹ thuật sản xuất cà phê tốt hơn và nông lâm kết hợp. Dự án đã giới thiệu cây ăn quả tạo bóng mát (macadamia và hồng) cải thiện chất lượng và khả năng chống chịu của cà phê, với 75% nông dân trong khu vực mục tiêu tham gia tự nguyện[20].

[1] https://www.climatechange.vn/project/updated-nationally-determined-contribution-ndc-in-2022-realizing-vietnams-commitment-to-achieving-net-zero-ghg-emissions-by-2050/

[2] https://www.undp.org/sites/g/files/zskgke326/files/migration/vn/CPEIR-Main-Report-all-final-EN-Final.pdf

[3] https://uclg-aspac.org/wp-content/uploads/2024/09/2024_GCoM_SEA_Climate_Finance_Outlook.pdf

[4] https://b-company.jp/reducing-greenhouse-gas-emissions-in-agriculture-in-vietnam-emerging-technologies/

[5] https://en.vietnamplus.vn/emission-reduction-brings-carbon-credit-opportunity-for-agricultural-sector-post312937.vnp

[6] https://wtocenter.vn/chuyen-de/27039-vietnam-steps-up-efforts-to-reduce-agricultural-carbon-footprint

[7] https://eurochamvn.org/wp-content/uploads/2024/08/September-2024-Adaptation-Finance-for-Agriculture.pdf

[8] https://www.pwc.com/vn/en/insights-hub/perspective-blog/green-finance-development.html

[9] https://www.worldbank.org/en/country/vietnam/brief/key-highlights-country-climate-and-development-report-for-vietnam

[10] https://ieep.eu/publications/denmarks-incoming-eu-presidency-a-window-of-opportunity-for-discussing-climate-policy-in-agriculture/

[11] https://ieefa.org/sites/default/files/2022-05/Solar-Powered-Irrigation-Would-Accelerate-Indias-Energy-Transition_June-2021.pdf

[12] https://www.worldbank.org/en/news/press-release/2025/05/22/maintaining-momentum-for-institutional-reforms-and-promoting-greener-development-can-help-viet-nam-achieve-high-income-s

[13] https://isats.vn/en/news/news/carbon-credit-trading-great-potential-in-agriculture-15.html

[14] https://vietnamnet.vn/en/vietnam-to-sell-5-million-more-carbon-credits-in-2024-2025-period-2314291.html

[15] https://en.mae.gov.vn/Pages/chi-tiet-tin-Eng.aspx?ItemID=8404

[16] https://en.vietnamplus.vn/emission-reduction-brings-carbon-credit-opportunity-for-agricultural-sector-post312937.vnp

[17] https://www.ifc.org/en/pressroom/2024/ifc-s-record-climate-financing-in-viet-nam-supports-green-transition-private-sector-resilience

[18] https://en.mae.gov.vn/Pages/chi-tiet-tin-Eng.aspx?ItemID=8688

[19] https://baochinhphu.vn/dot-pha-trong-phat-trien-tin-dung-xanh-va-tai-chinh-ben-vung-102250521164442426.htm

[20] https://eurochamvn.org/wp-content/uploads/2024/08/September-2024-Adaptation-Finance-for-Agriculture.pdf

Nguyễn Nhiều Lộc

FILI - 09:00:00 27/09/2025

"Canh tác carbon" (Carbon farming) - cụm từ này đang dần trở nên quen thuộc trong giới đầu tư và chính sách tại Việt Nam khi đất nước đang bước vào hành trình xây dựng thị trường carbon nội địa.

Với cam kết Net Zero vào năm 2050 và sự thành công của việc bán 10.3 triệu tín chỉ carbon rừng cho World Bank với giá trị 51.5 triệu USD, Việt Nam đang đứng trước cánh cửa mới của nền kinh tế xanh[1]. Tuy nhiên, phía sau những con số ấn tượng này là một thị trường còn đầy những khoảng trống pháp lý và thách thức kỹ thuật cần được giải quyết một cách triệt để.

Mỏ vàng tiềm năng hay sân chơi chưa rõ luật?

Bản chất của "canh tác carbon" là việc thực hiện các hoạt động nông-lâm nghiệp nhằm hấp thụ CO₂ khỏi khí quyển và lượng hóa thành tín chỉ carbon có thể giao dịch. Theo định nghĩa trong khung pháp lý Việt Nam, tín chỉ carbon là chứng chỉ thương mại đại diện cho quyền phát thải một tấn CO₂ hoặc lượng khí nhà kính tương đương. Trong lĩnh vực nông-lâm nghiệp, điều này bao gồm các hoạt động như trồng rừng, nông nghiệp tái tạo, quản lý đất ngập nước và cải thiện quản lý rừng hiện có.

Thị trường carbon toàn cầu được chia thành hai phân khúc chính. Thị trường bắt buộc (compliance market) dành cho doanh nghiệp thuộc danh sách kiểm kê khí nhà kính bắt buộc, nơi họ phải mua tín chỉ để bù đắp lượng phát thải vượt hạn ngạch được phân bổ. Thị trường tự nguyện (voluntary carbon market) phục vụ các công ty muốn tự nguyện bù đắp dấu chân carbon để đạt mục tiêu ESG.

Hiện tại, tín chỉ từ nông-lâm nghiệp Việt Nam chủ yếu tham gia vào thị trường tự nguyện với mức giá khoảng 5 USD/tấn CO₂[2], thấp hơn đáng kể so với thị trường bắt buộc nhưng phù hợp với năng lực và khung pháp lý hiện hành của Việt Nam.

Vai trò của các tiêu chuẩn quốc tế như Verra (VCS) và Gold Standard trở nên then chốt để đảm bảo tính minh bạch và giá trị của tín chỉ. Theo quy trình Verra, mỗi đơn vị tín chỉ carbon được xác minh (VCU) đại diện cho 1 tấn CO₂ và được gán số sê-ri duy nhất để theo dõi trong suốt vòng đời. Quá trình này đòi hỏi sự xác thực từ các tổ chức kiểm định độc lập được công nhận (VVB), đảm bảo tính toàn vẹn và độ tin cậy của tín chỉ. Gold Standard cũng áp dụng quy trình tương tự nhưng với trọng tâm lớn hơn vào các tác động phát triển bền vững[3].

Tín chỉ carbon từ các giải pháp dựa vào thiên nhiên (Nature-Based Solutions) được các tập đoàn đa quốc gia ưa chuộng để thực hiện mục tiêu ESG. Theo báo cáo từ World Bank, các dự án REDD+ và trồng rừng không chỉ giúp giảm phát thải mà còn mang lại các đồng lợi ích về bảo tồn đa dạng sinh học và cải thiện sinh kế địa phương. Điều này giải thích tại sao các công ty như Microsoft, Shell và Apple tích cực tìm kiếm các tín chỉ từ dự án bảo vệ rừng và nông nghiệp bền vững, bất chấp mức giá cao hơn so với các dự án công nghiệp truyền thống[4].

Bức tranh thị trường và những người chơi tiên phong

Thương vụ bán 10.3 triệu tín chỉ ER cho World Bank thông qua Thỏa thuận ERPA đã trở thành case study "sống" quan trọng nhất của Việt Nam trong lĩnh vực carbon rừng. Dự án này bao gồm 6 địa phương thuộc vùng Bắc Trung Bộ (Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh, Quảng Bình, Quảng Trị và Thừa Thiên Huế, nay là thành phố Huế trực thuộc trung ương), với mục tiêu giảm 10.3 triệu tấn CO₂ trong giai đoạn 2018-2024.

Kết quả thực tế đã vượt xa kỳ vọng, với 16.21 triệu tấn CO₂ được giảm chỉ trong giai đoạn 2018-2019, tạo ra 4.91 triệu tín chỉ carbon dư thừa mà Việt Nam có thể bán cho các bên thứ ba[5].

Quy trình thực hiện dự án theo phương pháp luận của FCPF đòi hỏi hệ thống đo đếm, báo cáo và thẩm định (MRV) nghiêm ngặt. Cơ chế chia sẻ lợi ích được thiết kế thông qua quá trình tham vấn cộng đồng minh bạch, đảm bảo 70,055 chủ rừng và 1,356 cộng đồng gần rừng được hưởng lợi trực tiếp[6]. Quỹ Bảo vệ và Phát triển rừng Việt Nam (VNFF) đóng vai trò trung gian trong việc phân phối 95% doanh thu cho các tỉnh để chi trả cho người dân, trong khi 5% còn lại được sử dụng cho các hoạt động quản lý[7].

Hệ sinh thái thị trường carbon Việt Nam hiện tại gồm nhiều nhóm tác nhân khác nhau. Về phía cung, có các hộ gia đình và cộng đồng giữ rừng, các công ty trồng rừng và doanh nghiệp nông nghiệp lớn. Các tổ chức phát triển dự án như South Pole, Emergent đóng vai trò trung gian quan trọng, giúp áp dụng phương pháp luận quốc tế và thực hiện thủ tục đăng ký tín chỉ.

Về phía cầu, ngoài World Bank, các tập đoàn quốc tế và định chế tài chính đang bắt đầu quan tâm đến tín chỉ carbon "made in Vietnam".

Vai trò quản lý Nhà nước được tập trung về Bộ Nông nghiệp và Môi trường, cơ quan chịu trách nhiệm toàn diện từ việc chủ trì các dự án carbon rừng đến quản lý hệ thống đăng ký tín chỉ quốc gia. Mảng tài chính và chi trả lợi ích do Quỹ Bảo vệ và Phát triển rừng Việt Nam (VNFF) thực hiện[8].

Tiềm năng mở rộng ra các lĩnh vực khác của nông nghiệp Việt Nam là rất lớn. Với gần 13 triệu hecta đất nông nghiệp và hơn 118 triệu tấn phụ phẩm cây trồng hàng năm, Việt Nam có thể phát triển các dự án carbon từ trồng lúa giảm phát thải, canh tác cà phê-hồ tiêu theo hướng tái tạo và phục hồi rừng ngập mặn. Các phương pháp luận như VM0044 (chuyển hóa chất thải hữu cơ thành biochar) và VM0051 (quản lý ruộng lúa giảm methane) của Verra đã tạo điều kiện thuận lợi cho việc áp dụng các kỹ thuật này[9].

Công nghệ hiện đại đang đóng vai trò quan trọng trong việc tăng cường tính chính xác và giảm chi phí cho hệ thống MRV. Viễn thám vệ tinh giúp theo dõi diện tích rừng và độ che phủ một cách liên tục, trong khi trí tuệ nhân tạo có thể phân tích dữ liệu lớn để dự báo xu hướng phát thải. Công nghệ blockchain được kỳ vọng sẽ tăng cường tính minh bạch trong giao dịch tín chỉ và ngăn chặn tình trạng tính toán trùng lặp.